ZAU HANG’ TAPA NGAL NGAM' (GAL NGAM) TANGTHU

ZAU HANG’ TAPA NGAL NGAM' (GAL NGAM) TANGTHU

Zomite’ tangthu lakah mihat leh mi min minthang kua hi ding hiam ci-in dotna kibawl leng tulai khangthakte a gen thei tamin ka um kei hi. I tangthu, tuanthute pen a thei ten lim takin gelh in, a nei ten lim takin kem leng i deih hun leh i kan nop hun hong om peelmawh dingin ka um hi. Tua ahih manin hih i khanglui tangthu hoih nonote a kal lak beek a et thak a laibu khawng a suahkhiat hi zel leh deihhuai a, I theihte khangthakte tungah I hilh ding deihhuai ka sa hi. Tu’n zong hih Ngal Ngam tangthu theih bangbangin kikum khawm leng ci’n kong gelh hi.

Ngal Ngam pen ei Zomi tangthu lakah mihat minthang pen hi dingin up huai hi. Milian leh mi thahat mahmah ahih banah dawisiam a minthang ahih banah ngian siam mah khat ahi hi. Khutsiam ahih manin khau a bawlkhiakna PATKOL i cih ama phuat khiat danin kigen hi. A hat dan bel ngalkhaat kapliam hang mahmah, mi ten kihta a khuaphia bang liang-a a gen uh tawh kibang hi kici hi. Ngalkhaat kapliam hang i cihte pen i pu leh pa sasiam gamvak mite’ lauhpen ahi hi. Ngal pen manlang mahmah a, a thawm gin’ a kizak phet leh a lang a lang luigal khat a pan galkhat tan bang boh man zatzat in, a hapaak in mi piik thuah in, baal sial nuai gawp hi. Sahang leh vompi i cihte in na khat peuh a bawh ding ciangun, ngik photin, pasal kizente’ adingin kigin’na man hun ding om a, thautawi ten kapman uh hi. Ngalkhaat bel thautawi ten zong kapmanna ding hun om lo-a a sia ding teng siasak thei khopin manlangin kigen hi. Ngal Ngam a dingin ahih leh ngalkhaat hang mahmah nangawn a kihtak huai hi zenzen lo hi. Ngal Ngam’ Vanglai (minthan’lai) 1860-1870 kal khawng hi dingin ki ummawh hi. A gamtatna mun pen Zomite’ teenna Chin Hills leh Guite Kual khawng hi pen a, Hausapi Vum (Chin Hills) bang ama galvilna poimawh (strategic point) ahi hi. Tua gam sungah amah thupipen a, amah bang kuamah dang a om loh banah Hangsai nangawn zawlin na nei hi. Zawlta-in a kimat tei uh hangin a sim thamin kido simsimin kithah sawm den uh a, kikihta tuak uh hi. A tangthu hih a nuai a bang ahi hi.

NGAL NGAM LEH THONOK NU:

Nidang lai-in Ngal Ngam a kici naupang khat om hi. Tua pa in lui thangah thang siah hi. A lui thang siah pen min na vilsak thei zel hi. Tua bang a min a vil sak zel ciangin nitak khat a nu’ kiangah, “Nu aw zingsang ciangin hong phong baih in, ka thang vil pahpah kua hi ding hiam thei nuam ing, ci’n a nu’ kiangah gen hi. Amah zong tho baih-a, nidangin a taw lam pan a vil toh zel hi napi tua ni zingsangin a lu lam panin leh vil suk hi. A paipai leh tungtun lu laizangah naungek khat na kisial hi. Amah zong, “Nang maw ka thangvil, ci-in heh lua in a taw lam panin ciangkang khat khumin a lu-ah dawksuakin, a ciang kuaitan hi. Tua ciangin a gei-a singtung khatah kahto a, kua hong pai peuhmah hiam ci-in singdawn-ah pang hi. A sawt loin Thanok nu a kici pheisam khat zusa hon khat tawi kawmin hong ciah hi. A ta’ gei a tun ciangin a photphot leh a ta tho thei lo hi. Ama’n a kisim khemsak sa-in a zusa puakte a mei-ah khai a, a mai ah tah in, “Ka ta aw si khem, si khem aw, nam zu meitual kong puak a, ka ta aw si khem si khem aw,” ci-in nono hi. Tua bangin a cihcih hang lah tho tuan lo ahih manin a tawpna ciangin a taw a et leh ciangkhang kikhum to mu hi. Tua ciangin a ta a si ahih lam thei pan a, amah zong dahin, “Naktang khil lawk ka nek man hiam aw ka ta, manta khal gah ka nek man hiam aw ka ta,” ci-in kap khauhkhauh hi. Tua a kah la teng a tung pan Ngal Ngam in a zak ciangin a nuihza-in nui kha hi. Tua ciangin Thanok nu in a tung lam a et toh leh singkung tungah a tuang mi khat a mu hi. Thanok nu in, “Ka u ka nau hong kikhawm vo hih lai-ah sa nek di khat om ei,” ci’n a sap leh thakhatin pheisam hon khat sing nuai hong dim uh hi. Tua ciangin, “Singdawn kuan luh ding i hiam,” ci-in kikum uh a, Thanok nu in, “Kei mahin va luh ning in, hong kiat ciangin thanok nu hing hong ci-in ci’n, hong ci ta leh na ne teitei un,” ci-in vaikhakin singkungah kah to pah a, a dawn a tun ciangin Ngal Ngam zong laulua-in a tung lamah na kah toto hi. A phak dektak ciangin a cihna ding thei nawn loin a khe tontonin thakhatin a tuat leh tuan khia-in Thanok nu sing tung pan kia suk hi. Leilak a tun ciangin, “Thanok nu hing, Thanok nu hing,” a cih hangin a vaikhak bangin a lawm ten ne teitei uh hi. A nek khit uh ciangin singdawn a et uh leh, Ngal Ngam na tuang lai hi. Tua ciangin kuan luh kik ding i hiam ci-in kikum kik uh a, “Thanok nu’ luh zawh loh kua man luh zo kei ni,” ci-in tua ciangin thakhatin mang uh hi.

NGAL NGAM LEH HANGSAI:

Ngal Ngam zong hong khangtoto in khatvei gam sungah sa beng dingin hong kuan khia hi. Gam sungah a paipai leh mun khatah tungtun khat na om a, tua lai-ah bang hiam khat Sakuh ling tawh ki-um lingleng khat mu hi. Aman zong hoihsa ahih manin bang hiam cih thei loin la a, a sakhau sungah a guang hi. (Sakhau cih pen tanglai in thungkuahin a na zat uh, savun thung, thungkuah a kibawl hi a, Sakhi pum khat bang ta thei kici hi). Amah zong hih pen bang hi peuhmah ding hiam ci-in a gei a suaklu tung khatah a thal tawh pang pah hi. A sawt loin Hangsai Sakhi pum khat liangpuak vava sa-in hong ciah hi. (Hangsai pen pawlkhatin Tawpi, Zawng Leng zong ci uh hi). Tua a Sakhi puak tungtun laizang hong den’na a, thakhatin tai kik pah vingveng hi. A man zong lamdangsa in a gal et gega leh na om nawn lo hi. Tua a ai koihna munah a phel valval na khat mu hi. Tua ciangin Hangsai in, “Nang maw ka ai hong laksak ci-in a bawh leh bawh kha thei mahmah lo hi. Tua a phe valval pen Ngal Ngam in a lu-a a khip akgia liim ahi hi. A liim bawh niloh ahih manin bawh kha thei mahmah lo hi. Tua teng Ngal Ngam in sing tung pan a muh ciangin a nuih za-in nuikha hi.

Ngal Ngam’ nuih Hang Sai in a zak ciangin a ettoh leh singkung tung a tuang mi khat mu hi. Tua ciangin Hangsai zong heh mahmah a, “Nang maw ka ai la, hong kumsuk o, na si leh lei ka hing dinga, nang na hin’ leh kei ka si ding hi, ” ci hi. Ngal Ngam in thaltang khat bek a puak dok khia-in, “En o, hih nang kong tupna, ci-in thaltang dokkhia a, tua ciangin a thal um-ah siat kik a, a dawh sa mah dok khia kikin, “En o, hih na pa ka tupna, hih na nu ka tupna, hih napi ka tupna, hih na pu ka tupna,” ci-in a dawhsa mah siat zel dok zel ahih manin, Hangsai in “Tua ahih leh hong kum o, hong kum o, bangmah kicih kei ni in, zawl kici ni,” ci-in zol hi. (Khangluite in na khat bek nei a suan-a a neite a gen ciangin Ngal Ngam’ thaltang suan ci-in paunak in na zang uh hi.) Tua ciangin Ngal Ngam leh Hangsai kizawl uh a, gam sungah a nih un hong vakkhawm uh hi. Mun khatah singkeu lak tuak uh hi. Hangsai in, “Zawl ka nu ka pa tawh ka damlai hi leh pawh, hih singte thakhatin gamsak nuam sing e,” ci hi. Ngal Ngam in, “Zawl, na nu na pa tawh na hin’ khawm lai hita kei leh, hong gamsak ve mu nuam ve hang e,” ci hi. Hangsai in, “Ahih leh hih suangpi tungah na tu hithiat in la, hong kipei ning in na lau ciangin hih puan lom tawh hong deng in maw,” ci hi, Hangsai zong singkeu lakah lutin hum hamin a khe tawh a tuat man teng tuanin, a ha tawh a peh man teng petin vuitung khut liangin puak gamgamin hong kipei hi. Ngal Ngam in, “Zawl aw, ka mit zong phia zo kei e,” na cihsan hi. Hangsai in, “Zawl aw puan tawh hong deng o leh, gim peuhmah ing ei,” ci-in puan lom tawh a den’ ciangin Hangsai khawl pan hi. Pai leuleu in nahtang tamna lak tuak uh hi. Ngal Ngam in a zawlpa’ theih loh kalin lui-ah a tem a lang leh a lang tat hiam sitset hi. Tua ciangin a zawlpa’ kiangah Ngal Ngam in, “Zawl, kei zong ka nu ka pa tawh ka hin lai hi leh hih nahtangte thakhatin gamsak nuam sing e,” a ci hi, Hangsai in, “Zawl, na nu na pa tawh na hin’ lai hita kei leh, hong gamsak ve, mu nuam ve hang e” ci kik hi. Tua ciangin Ngal Ngam zong nahtang tamna lakah kipei-in a tup tan man tumtan in, a ban tan man ban tanin phungphung phangphang a sa hi. Hangsai zong lau lua-in “Zawl, khawl o, khawm o,” ci-in puan lom tawh a den ciangin Ngal Ngam khawl pan hi. Tua ciangin Hangsai in a zawlpa kihta sim pian pah hi.

Mun khatah pai khia leuleu uh a, Ngal Ngam in vagik tui khat a mu hi. A sakhau sungah guang sim pahin mun khatah, “Zawl suang peh kidem ni,” ci-in Hangsai’ peh dingin, suangcip lua kisa a pak velval khat a pia hi. Hangsai in tua suang a peh leh pet zo loin a ha zia gawp ahih manin, “Zawl aw, ke’n pet zo ke’ng,” ci-in sia khia hi. Ngal Ngam in, “Zawl nang’ tua lawmlawm pet zo lo na hih leh en o kei a, cip lua kisa pak velval liang ei,” ci-in a vagik tui la khia-in a peh zan dikdek khitin valh mang hi. Tua ciangin Hangsai in kihta semsem hi. Mun khatah pai khia leuleu uh a, Ngal Ngam in suang kitam khat a mu hi. Tua ciangin Ngal Ngam in a zawlpa’ kiangah, “Zawl aw, sa hong hawl in la, kei hi lai-ah na pang ning,” a ci hi. A zawlpa in zong sa hawl pah takpi a, sa tampi a suak hi. Ngal Ngam in tua sate kap loin a thaltang tua suang kitam kawmah a siat hi. A zawlpa a tun ciangin, “Zawl aw hong pai dih o, sazuk khat hong tai in ka kap leh pai let a, ka thaltang in hih suang kha-in kitam hi. Ka dawh leh dok khia zo nawn ke’ng hong dawh khiatpih in,” ci-in khem hi. Tua ciangin Hangsai in zong san liangin a tha neih teng tawh dok a, Ngal Ngam in Hangsai’ letna tungah letpih in na hen suk hi. A dawhdawh hangun dokkhia zo lo ahih manun Ngal Ngam in, “Zawl aw, nang na khawl phot in, tha leh tha zong kikimlo kei guak in hong dok ning,” ci-in, Ngal Ngam in “Heih ha, Zau Hang’ tapa Ngal Ngam hing,”ci-in minsialin a dawh leh dok khia zo ahih manin a zawlpa in kihta semsem hi.

Tua ciangin pai khia leuleu uh a, mun khat a tun ciangun, Ngal Ngam in, “Zawl aw, keh het lo a sa mat kidem ni,” a ci hi. Tua ciangin Hangsai in sa na pangin Ngal Ngam in a hawl hi. Sakhi khat Hangsai in na tuksak bialbual hi. “Zawl aw, en o leh, koi teng keh a hiam o,” ci-in a kehna a velvel uh leh a le nuai tawm khat na liam hi. “Ala!, hih teng a keh ve,” Ngal Ngam in a ci hi. Tua ciangin Ngal Ngam na pangin Hangsai in hawl leuleu a, Sakhi khat mah suakin a kap leh kha pah hi. Ngal Ngam in zong delh pah vingvengin a zawpa’ tun’ ma-in a kehna khuaigep tawh hu ziau hi. A zawl pa a tun ciangin, “Zawl vel o leh, koi teng a keh hiam aw,” a ci hi. A velvel uh leh a kehna muzo mahmah lo uh ahih manin Hangsai in a kihta semsem hi. Tua panin pai khia leuleu uh a, mual khat a tun uh ciangin Hangsai in, “Zawl aw, suang lot kidem ni,” a ci hi. Tua ciangin suang lot kidem uh a, Hangsai in a lot leh mual kua a khum vingveng hi. Ngal Ngam zong a zawlpa zawh ngap lo ahih manin dah mahmah a, a maimual keei hi. A cihna ding thei loin a vakvak leh mun khatah the khat mu kha bilbel hi. Amah zong nuam lua, thu mu lua kisa-in thakhatin man pah a, a zawlpa’ kiangah, “En o leh zawl hong lawn ning ei,” ci-in a the a lot leh, a muh tawp dongin lengleng a hih manin Hangsai in a kihta semsem hi. Tua ciangin Hangsai in, “Zawl aw, i gilkial ahih manin i sa matte huan ni,” ci-in gun gei a zuan uh hi. Gun gei a tun uh ciangin Hangsai in, “Zawl aw, guntui tawi nuam zaw maw? Mual a mei la nuam zaw?” a cih leh Ngal Ngam in, “Mual a mei la nuam zaw ing,” a ci hi. Mual a mei tang a cih pen mualdawn a aksi tang kiaukiaute a cihna ahi hi. Hangsai gun tui tawi dingin pai pahin Ngal Ngam in buk sungah a tual meisah satin mei khu sak viauviau hi. Tua a meisah sat pen Hangsai in a buk phaitam lam pan na ensim gige hi. A zing ciangin sa huan dingin kithawi leuleu uh a, Hangsai in, “Zawl aw, tu tung ken mei va la ning in, nang gun tui va tawi in,” a ci hi. Hangsai in a zawlpa’ meisah sat a muhsim bangin a khut leh a khut a satsat hangin mei suak thei mahmah lo a, a sisan luang gawp hi. Tua ciangin ciah a, Ngal Ngam in, “Zawl hong zekai si cia,” a cih leh Hangsai in, “Mei omna gamla lua mahmah in, mualkhat leh mual khat ka kawmna hangin liam gawp ing,” ci-in a khut-a sisan teng a lak hi. Tua ciangin Ngal Ngam in a meisah sat ziau a, mei a khutsak ngelngal leh a zawlpa in lamdang a sa mahmah hi.

Tua ciangin ciah dingin kithawi uh a, a sa puakna ding uh gua peng sat dingin Hangsai in Ngal Ngam a sawl hi. Ngal Ngam zong gua peng sat dingin pai pah a, tan cia khat satin tua tawh hong ciah hi. Hangsai in, “Zawl aw hih ciacia bang ding hiam? A neu zaw va sat kik in,” ci-in a sawl hi. Ngal Ngam in ban cia a sat leuleu hi. Tua zong gol lua lai ci-in a neu zaw a sat kik sak hi. Tua bangin gol lua ci zelzel ahih manin a tawpna ciangin Ngal Ngam zong heh gawpin za peng cia khat satin tua tawh a ciah leh Hangsai in, “Gol lai zek na ven, gim lua lawmlawm na hih manin i sim mai kei diam?” a ci hi. Tua ciangin Hangsai in phuisamin a guanguan leh za peng cia khat sungah sazuk pum khat a ta sak hi. Ngal Ngam zong a mai-ah na pai vingveng a, a zawlpa’ phuisam kammal teng a theih nop manin a sa puak khempeuh lei-ah a bua hi. A zawlpa in a phak ciangin Ngal Ngam in, “Zawl aw, lampi nal lua ahih manin hih lai-ah tukin ka sa buak sak ing,” a ci hi, Hangsai in phuisamin a guan sak leuleu hi. Ngal Ngam in a zawlpa’ phuisam teng thei ta ahih manin mun khatah pai-in a sa puak teng bua khia kik a, a guan leh, a dim zo kei lai hi. Tua ciangin singkeu khat teipi-in khunin inn ah a ciah hi.

Inn a tun ciangin Ngal Ngam in a zi’ kiangah, “Sa hong puak ing ei, ka sa puak suah o,” a cih leh a zi in, “Kuang neu khat a lak hi. Ngal Ngam in, “Neu lua a lian zaw hong la in,” ci a, a zi in, “Tua nang’ sakhau sung a sa peuh bang tham hi ding a hia?” ci-in heh ngawhin lawhpi khat a khuk phei hi. Tua lawhpi sungah a sunsun leh lawhpi dim a pha hi. Tua ciangin a zi in, “Tu’n sa nei na ve hang in a huanna ding sing kisam leuleu hang ei,” a ci hi. Ngal Ngam in, “Sing kisam na hih leh ka teipi ten in,” ci-in a sawl hi. A zi in, “Tua nang’ teipi leltak bang zah tak pha ve,” ci a, Ngal Ngam in, “Kong sawl bangin ten peuh aw,” ci-in a tenten leh kua khat a pha hi. Tua ciangin a zi in, “Tu’n sa leh sing nei khin hang in i tui ding kisam leuleu hang ei,” a ci hi. Ngal Ngam in, “Tui na kisap leh ka tuithawl sung a teng zang aw,” ci leuleu a, a zi in “Nang’ tuithawl sunga tengin bangmah tham cing zo ke’n teh” a ci hi. Ngal Ngam in, “Bungsuk peuh in,” ci a, a zi’n a butbut leh kuangpi khat a dim hi.

Ni khat Hangsai leh Ngal Ngam gam lakah a vak khawm leuleu uh hi. Ngal Ngam in khipi tang khat mu a, “Hih lai-ah na khat mu ing,” ci-in nuamin a kiko zakzak hi. Hangsai in, “Bang mu na hia zawl,” a cih leh Ngal Ngam in a khipi tang muh lak a, Hangsai in, “Aw, tua maw na nuampih, tua bang peuh na deih leh ka khua uah hong pai aw, ka huan khang uah tampi gah hi,” a ci hi. Tua ciangin a khua uah khi pua dingin Ngal Ngam zong a pai pah hi. Hangsaite’ inn a tun ciangin Ngal Ngam in, “Zawl aw, i nu leh i pa mu nuam ing hong lak in,” a ci hi. Hangsai in a nu leh a pa lak a, a nu leh a pa in pet dingin na ha lit san veva hi. Hangsai in “Aih, cih lohloh gen lohloh,” ci-in a nu leh a pa nungak leh tangval a suak sak hi. Tua ciangin a nu leh a pa zong nuam mahmah uh a, “I zawlpa huan khang a i khipi tangte lawh in,” ci-in Hangsai a sawl hi. Ngal Ngam zong khipi lo dingin pai pah a, a zawlpa in, “Zawl aw, na deih bangbang lo in la, ahi zongin a dawn-a a gol pen lo ken maw,” a ci hi. Ngal Ngam in a dawn-a a limci pen a cih mah lawh sawm cinten ahih manin kahkahin a dawn a tun ciangin, “Nu vaw, kia veng,” ci-in kuaitanin a lo hi. A nuai a tun ciangin a zawlpa zong hehin pet dingin na kithawi vemvam a, Ngal Ngam in, “Zawl cih lohloh, gen lohloh,” a cih leh a pet ngam kei hi. Tua ciangin a khuapihte in thei a Ngal Ngam’ sa ne nuamin a inntual uah a umcih ngeingai uh hi. Ngal Ngam in thovai um khat khah a, naupangte thovai na sa-in a ciah hi. Tua ciangin khuaivah um khat khah leuleu a, khuaivah in deh gawp ahih manin khangno teng a tai leuleu hi. Tua ciangin tunpi um khat khah leuleu a tunpi in a om lai teng deh gawpin a tai keek bei uh hi. Tua ciangin Ngal Ngam zong inn lamah a khi teng tawh a ciah hi. A paipai leh lampi ah nungakno khat tawh kituak a, Ngal Ngam in, tua nungakno nu’ kiangah, “Lumkhawm ni in ka khipi puakte hon khat hong pia ning,” a ci hi. A paipai ciang un tua nungakno nu pen a tanu na hi mawk hi. An a nek laitakin a tanu in, “Pa, lampi a,” a cih leh a pa a mai zumin maikhing deda a, a pau thei kei hi.

Ni khat Hangsaite’ kiangah hawh dingin hong kiciam kik leuleu uh a, Hangsai in, “Zawl aw, ka khua uah nong hawh ciangin ka khua nawl ah hong ku masa in aw,” ci-in a vaikhak hi. Ni khat ni ciangin Ngal Ngam zong Hangsaite’ khua-ah hawh dingin a pai khia hi. A khua mual a tun ciangin ku loin bang ci peuhmah uh hiam ci’n a ensim hi. Hangsaite’ khuapihte in inn na lam uh a, bi ding gan ngeingai uh hi. A tate in inn nuai panin, “Nang’ pa mei sangin kei’ pa mei sau zaw, nang pa’ mei sangin kei’ pa mei sau zaw,” a ci uh hi. Tua ciangin a khua nawl ah pai kik vingveng a, a khua mual uah a ku hi. Hangsaite in, “Zawl hong tung, zawl hong tung, mei zial un,” ci’n a mei uh zialin inn tungah a tu tengtang uh hi. Tua ciangin inn lamte in Ngal Ngam man pah uh a, khau tawh bi kha tungah a bungbu lehin a khai uh hi. Nungakte in an su uh a, “An aw, tai ziau tai ziau aw, zawlmawl tui tawh zawl mawl sa tawh kong meh ding,” ci uh hi. Inn lamte in, “Bi aw gat liau gat liau aw, zawlmawl tui tawh zawlmawl sa tawh kong meh ding,” a ci uh hi. A zawlpa in, um keng in, ka zawlpa pen ka khuapih ten hong thahsak leh hoih lo ding ahih ciangin khah sim ning,” ci-in sutkhia in sumpi khat a khai sim hi. Hangsai in a zawlpa’ kiangah, “Zawl aw, tai vingveng in la na khua nawl uh na tun ciangin huih hong khah in,” ci-in a ki vaikhak uh hi. Inn lamte in a om lai hiam ci-in a khau kang zel uh a, om lai mah ei ci-in tha ngah thei mahmah uh hi. Ngal Ngam ciah pah vingveng hi napi a zawlpa tawh a kiciamna bangin hih loin Hangsaite’ khuanawl a tun ciangin a kut leh, “Zawl tai, zawl tai,” ci-in inn lam kimlai tuak phangphangin a nung delh uh hi. Ngal Ngam zong taitai in a phak dektak ciangin a zawlpa in, “Zawlzawl kuh kua-ah, kuh kua-ah” ci hi. Ngalngam zong Sakuh kua-ah a lut hi. Tua ciangin a khuapihte in to pah phangphang uh hi. A khe kidawk a, a zawlpa in a muh ciangin, “Koi, tawl tuak thei mahmah uh cin kei man hong khel ning ei,” a ci hi. Hangsai a to dingin kipan a, “A thuk lai hiam thei nuam hang in a thuk lai leh to nawn dah ni,” ci-in a lawmte’ kiangah gen hi. Tua ciangin ciingpum sau simsim khat tawh holh uh a, Ngal Ngam in tua ciingpum a sungah na zialzial hi. Tua ciangin dokkhia kikin a teh uh leh saupi tum hi. Hangsai in, “Hih tantak tum to zo nawn lo ding i hih manin khawl mai ni,” a ci hi. A khuapihte ut tuan loin, “ I mat dong hanciam ding,” ci’n kipat sawm kik uh hi. Tua ciangin Hangsai in ngian khat bawl leuleu a, “Guai tu laitakin bang hong ci leh i lau pen tam,” ci’n a dong hi. A khuapihte in, “Thei lo” ci tek uh hi. Tua leh Hangsai in, “Kei pawh tu lai takin guahzu in khua pangsan in “cic ci lillil pangpa daldal,” ci leh lau pen ning,” a ci hi, A khuapihte zong, Ken zong lau ning,” ci tek uh a, tua ciangin Ngal Ngam in, “Khua pangsan sakin guah zusak in, cik ci lillil pangpa daldal,” a ci hi. Tua ciangin a khuapihte zong lau-in ta khia bei uh a, Ngalngam suakta hi.

Tua ciangin Hangsai in, “Zawl aw, ken hi zahin nang hong gumkhia khin ka hih manin, tu a kipan kikhen ni in, mualah i kituah leh mual ah, guam ah i kituah leh guam ah kithat ni, a ki that zo zawzaw, lenkhang sialki li nei tawh ki-ai ni,” ci-in kiciamin a kikhen uh hi. Ngal Ngam zong lo lamah giakin buk hoih takin lam hi. Lang (tau) tungah kal bawlin tua kalte gek ginei in a nuai-ah so a dawh hi. Tua kal tungah suang khat koihin puandum silhsakin a tungah amah a pang hi. Hangsai zong a zawlpa that nuamin lo nawl panin a et leh, tau (lang) tungah mi a lum khat mu a mu hi. Ka zawlpa ke’n that zo ngawngawn ding, ci-in gemgemin thakhatin lengin a peh leh suangtat kha ahih manin a kalte kitanin a nuai-ah a kia sukin so in a sun hi. Hangsai in a sih ma-in “Zawl aw, ken hong that zo zaw ding ka kisak leh nang hong that zo zaw hi khong maw, i kiciamna bangin lenkhang sialki li nei tawh hong ai o maw,” a ci hi. Tua ciangin Ngal Ngam zong kum sukin a zawlpa lutan in inn ah a ciah pih vingveng hi. Inn a tun ciangin a pa’ kiangah, “Pa aw, ka zawlpa tawh a kithat zo zawzaw lenkhang sialki li nei tawh ki-ai ni, cia ka kiciamna uh om bangin tu’n ken ka zawlpa that zo ka hih manin lenkhang sial kili va kai in,” ci-in a pa a sawl hi. Lenkhang sialki li nei cih pen Dawikungpu’ sial ahi hi. A pa zong sial kai dingin va kuan khia hi.

DAWI KUNGPU' SIAL LAKNA:

Dawikungpu’ inn a tun ciangin Dawikung pu in zin hoihtakin na do-in, an a nek khit ciangin, Ngal Ngam’ pa in, “Dawikungpu aw, Na sial kai dinga hong pai hing,” ci-in a thu teng a gen hi. Dawikungpu in zong tungman sial khat paisak buambuam a, Zau Hang in tua sial khau tawh a khih hi. A pai khiat ding ciangin Dawikungpu in, “Zau Hang aw, paipai in la, tungtun lu laizang na tun ciangin lenkhang sialki li nei ka lakni in ka tung sunni nim na dildial, ci-in aw,” a ci hi. Zau Hang zong paipai a tungtun lu laizang a tun ciangin, “Lenkhang sialki li nei ka lakni in ka tung sun ni nim na dildial,” a cih leh thakhatin guahpi zu-in a sial pen tungman sial ahih manin tungtun in so nelhin tua lai-ah a si hi. A pa hong tun theih mahmah loh ciangin Ngal Ngam zong a lunghimawh a, a kan dingin hong kithawi khia hi. Lampi ah a paipai leh tungtun lulai zangah samzang khat mu in, a et leh a pa a sisa a om a mu hi. Tua ciangin hi bangin la sa hi:
“Hong tho aw, ka pa, hong tho aw ka pa, miza luang lel kei man tang bang phong nang ka ci, het, Zau Hang’ tapa Pa Ngam hing,” ci’in a tungtun a suilh leh a pa sisa hong tho kik hi. A pa a thawh ciangin a pa in, “Ka lai ka tapa sawtvei ihmu sing e,” a ci hi. Ngal Ngam in, “A ihmu hi kei cin a si hi teh, ka muh thadah in keimah va pai ning,” ci-in amah pai vingvengin Zau Hang inn lamah a ciah hi. Dawikungpu inn a tun ciangin dawi hon na kikhawm ngeingai uh a, a tutna ding thei loin a munphiah a suih leh a uipi lau in a uipi’ tutna munah a tu hi. Tua ciangin a inn a kikhawm teng ciah uh hi. Dawikungpu in, “Pa Ngam, a tui kawi in nong kawi a, a mual kawi in nong kawi a, inn nong tung maw,” a cih leh Ngal Ngam in, “A tui tunin kong tun a, a mual tunin kong tun a, na innpi lam sawm kong kimkot-a, na phiahpi kong sui a, na uipi’ kualna-ah kong kual,” ci-in a dawng hi. Dawikungpu in hih pa khauhpai tuak ei, ci-in zahtak pian pah hi. Tua ciangin zu lup a, a peng sungah gulngawngsan khat dawksakin a tep ding ciangin gulngawgsan dawkto zel in tep thei lo hi. Ngal Ngam in tua gul nawngkai sa-in a dial musi suaksak a, gun gulngawngsan a dawk toh laitakin musi in tuahin tua ciangin nuamtakin a zu a tep thei hi. Dawikungpu in a tap tungah an ciingin zankhat thu-in a min sak hi. Ngal Ngam in a thukteng ngal suaksakin a meihol teng gitta suaksakin a ne gaisak hi. Dawikungpi in, tua gitta hon khat manin zingsang ciangin mehin a bawl hi. A meh bawlbawl lai takin Dawikungpu in phuisamsamin a bum hi. Ngal Ngam in ahih dan khempeuh a puan vang panin en sim gige hi.

Zingsang ciangin an ne dingin tho a, Ngal Ngam in a bum lam thei ahih manin ne pak loin a silate sukpum tawh a kisat sak ngeingai hi. “Dawikungpu, dawikungpu na inntengta sukpum tawh kisat ngeingai,” a cih leh, “A ngeina hi ci-in a en nuam kei hi. Tua ciangin mual leh mual kituan sak leuleu a, “Dawikungpu dawikungpu mual leh mual kituan veh aw,” a cih leh a ngeina hi ci-in a a en nuam kei lai hi. Tua ciangin buksia khat leng sak dengdang leuleu a, “Dawikungpu, dawikungpu buk sia leng,” a cih leh “Buksia leng mu ngei ke’ng,” ci-in a en dingin va pusuak a, tua kalin a ankuang a hei sim hi. Ngal Ngam in a siang lam ne in dawikungpu in a bum lam a ne hi. An a kham ciangin Ngal Ngam in, “Dawikungpu na lenkhang sialki li nei kai dinga hong pai hing ei,” a cih leh Dawikungpu in zong a pa akhem bangin khem zo ding kisa hi ding hi ven tungmansial khat a paisak buambuam leuleu hi. Ngal Ngam in thei pah ahih manin a tun khial kineihin “Tun khial ing ei, ci-in paisuak sak hi. Tua bangin tungman sial khat khit khat a paisak zel ciangin Ngal Ngam zong a heh suak hi. “Het, Zau Hang’ tapa Ngal Ngam hi’ing,” ci-in a inn nuai gultawng a Lenkhang sialki li nei a lum ngemngam va tun khia-in paikhiatpih hi. (Mi’ neihsa khat tua banga a va laksak mikmek pen a hehhuai mahmah khat ahi hi.) Dawikung pu zong hehmah a, “Uital, uital, i zinpa pet sin,” a cih leh a uital zong Ngal Ngam pet dingin a tai hi. Ngal Ngam’ kiang a tun ciangin Ngal Ngam in, “Uital uital innka a na pi siamgan pet sin,” a cih leh a uital kileh kikin inn ka-a Dawikungpu’ zi siamgam petin si hi. (A uital uh pen Sahang kici hi). Dawikungpu zong heh mahmah a, Ngal Ngam sialkaih a nungah a zuizui hi. Tua ciangin a mai-ah tuilipi khat kivei sak hi. Ngal Ngam in a namsau zungsang lekin tuilipi a van leh tua tuili laizang sehgaw suakin a laizangah nuamtakin a sial tawh pai thei in hi . Hih bangin la khat sa viauviau hi. “Tuipi luangsuk san zelzul e, tuipi luangto san zelzul ziatah luang hen ka cih leh luang, vei ah luang hen ka cih leh luang, Zau Hang’ tapa Pa Ngam hing e, Sial ka hawl e, Sialki li ka hawl, ka mai-ah taikhua ka val sak, ka nung ah khimpi ka zing sak Zau Hang’ tapa Pa Ngam hi’ng e,” ci-in a tem zungsan lek kawmin a pai phei diaidiai hi. Dawikungpu heh semsem a, mun khatah suangpi tung khatah tu in, “Ngal Ngam na mittaw hen la, na khelbai hen la, na khut leh na sialkhau kimat hen la huihpi guahpi nung hen aw,” a cih leh tua bangin a piang pah hi. Tua cingain Ngal Ngam in zong, “Dawikungpu, na mittaw hen la, na khelbai hen la, na taw leh suangpi kimat hen la huihpi guahpi nung hen aw,” a cih leh a cih bangin a piang pah hi. Tua ciangin Dawikungpu in, “Ngal Ngam, na mittaw a na khelbai a na khut leh sialkhau kimat ci leng, bang na cih tam?” a cih leh, Ngal Ngam in, “Kei bel ka sial in hong kaikai-in inn tung lel ning e,” a cih ciangin Dawikungpu in ngaihsun kikin, “Ngal Ngam, na mit vak hen la, na khelbai pha hen la, huihpi guahpi nung zong pha hen la, na khutah sialkhau them khat bang hen aw,” a cih leh a tua ci pah hi. Ngal Ngam in, “Dawikungpu, na mit vak hen la, na khelbal pha hen la, huihpi guahpi nung pha in, na taw ah Suang them khat bang hen aw,” a cih leh tua bangin om pah takpi hi. Ngal Ngam ahih leh gualzo sa-in inn lam ciahin, lenkhang sialki li nei tawh a zawlpa a ai hi. Dawikungpu a hih leh heh kawm leh guallel sa in inn lam a zuan hi.

KHIMPINU’ KIANGAH HAWHNA:

Khat vei khua khatah Khimpinu a kici dawi nungak khat a om hi. Tua nu’ su kuamah in a lu zo kei hi. Tua ciangin Ngal Ngam in, “No kuaman lu zo lo na hih uh leh ken hih zo ning,” ci-in a khuapih tangvalte’ kiangah a gen hi. Tua ciangin Ngal Ngam Khimpinu’ kiangah va hawh a, inn sungah la khawng genin guasem tumin a va lamlam hi. Tua leh Khimpinu’ a ihmut suakin lusu kha, a a lusuk kalin a ciltui a taai-ah a tatsak hi. Tua ciangin Hhimpinu khanglo a, Ngal Ngam in, “Khimpinu aw, ken na lusuk kalin hong luppih man ing,” a cih leh um lo hi. Ngal Ngam in, “Na up kei leh en ve, na taai kawt lai ding hi ven,” a ci hi, Khimpinu’n a taai a et leh na kawt niangnuang a, “Pa Ngam aw, hong hih takpi na hih leh hoih takin khatvei lumkhawm lai ni,” ci-in kunh ahih manin lukhawmin a hih zo hi. Tua ciangin Ngal Ngam zong ciah pah a, inn a tun ciangin tangvalte’ kiangah, “Khimpinu’ su ka luk, a su kiphei khit, a su vai keh,” ci-in a kisial hi. Tua thu Khimpinu in a zak kik ciangin heh in, Pa Ngam hong hawh hen ci-in a sam sak hi.

NGAL NGAM’ SIHNA:

Amah zong Khimpinu’ kiangah hawh dingin pai-in a ai buk tuivai lei bul-ah a seel hi. Inn a tun ciangin Khimpinu tawh la khawng kipaihin a tem zungsan lekin Khimpinu’ inn sungah a lamlam laitakin “Pa Ngam, Pa Ngam i inn suangpi suak ei,” ci-in Khimpinu Khuaimu suakin a leng viveng hi. (Khimpi nu a kici pen dawi nungak khat ahi hi) Ngal Ngam zong a tem zungsan tawh leng to-in “Het, Zau Hang’ tapa Ngal Ngam hi’ng,” ci-in a tem tawh a inn tung khum a suk let leh a ngawng ciang bek suakta in a lu nuaisiah suangpi in a gawm nelh hi. Tua laitakin zulei khat pai a, Zulei’ kiangah, “Hua tui vai lei bul a ka ai buk seel va la in, Khimpinu’n hong hi ci bawl tak ahih leh hih suangpi halkham ni,” ci-in ai buk la dingin zulei a sawl hi. Tua Zulei in a ciah lam ciangin tua lei tungah mi 7 pai hi. Zulei in tua mite kihta in a lei nuai a totpih leh a ai buk a kiat suah hi. Suangpi hal kham thei lo ahih manin Ngal Ngam tua lai-ah si hi. Tua bang a a ai buk a kiat ciangin Tuivai lui pen khanglam manawh a luang hi napi a ai buk in sak lam manawnin pai-in hi bangin la a sa hi.

“Kei ka zuang e, kei ka zuang Ngal’ buk tawi kei ka zuang,” a ci hi. Leitunga pai mite in um kek la sa thei lamdang si ci-in enen uh a, a tawpna ciangin suangtum khat tek la-in tua um kek a deng huan uh hi. Khatpa in kha-in a tui teng a kam sungah tu a, a dang teng si-in tuapa bek suakta hi. Tua ahih manin hih Ngal Ngam Tangthu zong tua pa’ tung pan kithei khia hi ci-in khangluite in gen uh hi.

Tu dong a kimu thei lai a nasep na lamdangte leh amah phawkna:

Tu ni-in i mi hat leh mi thupi Ngal Ngam sakmel manmawhna dingin ama muhkhiat Patkol min tamin “Ngal Ngam’ Patkol” kici i Zogamah suntang lai nisa nuai-ah ni sa e, koi e ci loin Zogam nupite’ pat heek ging sang a kilawm zaw ging tautauin khuang vauvau a, mi lungzuang theite adingin kahtam lawh theih hialna ding khop i Zogam ah zak theih in om hi.
PATKOL LA
Pu Von ban zal, tulta lai lak,
Pahtang ah sun naubang hong kap e;
Sunni ham tang kai hiihiai e,
Momno nau-awih zaila tawh lawm sa’ng

Theibang ka sen silhpuan ding aw,
Pahtang ah sun naubang hong kap e;
Sunni ham tang kai ziiziai aw,
Lo bang ka tulpih silhpuan lawmno hi cia”.

Tua banah a gal hatna, a namsau tul mawhna dingin “Ngalngam’ Tempai” kici a teh zong tempai mah banga a zum zitzet pak kung et lawm mahmah i Zolei gamah vul ni nei ngei loin no suah dikdek den hi. Ngal Ngam’ leilawn kici suangpek kiciang liinlian zong Tonglawn khua zotna kawl ah om a, a sauna feet 6/7 kim pha ding hi kici hi. A mu kha khempeuh ten en cim thei lo uh hi, ci-in ki gen hi.

GALNGAM TUI SEEL: Tuivai dung mahah Ngal Ngam’ in a inn sing dinga a tawp ci-in suang, khuam dinga a kisui tawh a kibang pi sawmsawm ding tampi om lai hi kici hi. Saklam khualzinna lampi khatah, suang sungah tui om a, tua tui pen khualzin dangtakte in peng khat satin dawn leng kidawn thei hi. Tua pen Ngal Ngam’ tuiseel kici-in tu dongin omlai hi kici hi. Hih pen Vangai tang-ah a suangphuhna mun Tuaitengmun tawh gamgi kiangah Suang kuak (Suang hawm) a tung sitnei kuak kiiu-kiiau om hi. Hih munah a tuuk-a khal in a kang ngei lo tuisiang kilkel leh vot kuih-keuh om a, GALNGAM TUISEEL kici hi. A suang kuang pen bawltawm hi loin, a sitna bang nei sawnsawn ahihna manin etlawm in, zong lamdang lua hi.

NGAL NGAM’ NGAWI LI:
Khat vei a tanu sumbungpi (Suanglumlet) dawi in matsak hi. Aman a khang lamah khelh in ngawi na dawh a, tua lai-ah na manin a that hi. A gil a khei leh a tanu na khangkhin ahih manin a hing kik sak thei nawn kei hi. Tu dongin Tuivai dungah Ngal Ngam’ Ngawili kici tuili khat om hi. Hih pen Vangai tang-a Thingkara leh Tualbung kikal-a om Tuiluang (Barak) luipi laizangah om hi. Tua tuipi hat mahmah laizangah suangpi lianpipi thum kisuangthuphuh in ding velvual uh a, tua suangpite tungah Ngal Ngam khekhap tuni dongin om lai hi. Hih in hong theihsak bang hiam i cih leh Ngal Ngam pen ngasa bet a uk mahmah mi ahih dan kitheithei hi. Hih suangpi kiphut temtumte khawng pan in i phawk theih thu pen Ngal Ngam in Tuiluang Luipi khawng a dung-le-vai a na pal den hi ding hi ci’n upmawh huai hi.

NGAL NGAM’ NGAWI SUANG CIAN: Tuiluang luipi dung Kaimai-Singtam khua taw-ah suang lianpipi a luipi’ vai lam khaksuak liangin kizom dimdiam a, kidawh tiltel om hi. Tua pen khuakhal lai tui tawm hunin tua a suangte kawm tuahin a tui sik kha lo in zong a tuipi kikantan thei hi. Hih pen Ngal Ngam suangcian kici hi. Hih suang kiciangte panin Ngal Ngam hat zia leh a khutsiam zia kithei thei hi. Khangluimi ten Ngawi dawh bang na thangsak mahmah uh a, ngawi dawhna peuhah suang pen kinak zat mahmah a, kongpi ciacia suangtum kiciang hi.

NGAL NGAM’ TUI ZEU: Tuiluang dung mah ah Zoute khawkhang Paparam khua taw-ah Tuiluang zeu sangpi khat om a, tua munah tui a san’ mahmahna panin a tuk-a khal in kikhohkhe zeuzeu den hi. Hih tui zeu pen thupi mahmah a, Ngal Ngam’ Ngawikam zeu kici hi. A thupitna dang khat bel Ngal Ngam in Tuiluang dung-ah ngawi khawng a dawh lai-in meii khawng nasia thei lua a, zong mial ngeiinguii gige ahih manin Ngal Ngam ngasa betna nawngkaisak kha ahih manin a tui meii teng Ngal Ngam in haltum hi. Tua khit nung sang tu ni dongin Tuiluang dungah phalbi zingsang nangawin meii kai cih om ngei nawn lo hi. Tua loin khatvei zong phalbi nasiat lai takin Sialkai tang bul-a Tuisa dung ah Ngal Ngam ngasa bengin hong gamvak leh phalbi zingsang tung ahih manin nisa suak hak a sak luat manin tua Tuisa dunga meii tengteng halmang thei kik leuleu hi. Tua khit nung sang Tuisa dungah phalbi ciangin zong meii kainawn lo vingveng hi kici hi. Tuisa kici koi-a om hi hiam i cih leh Pangmual leh Mimbung kikal-a Tuivai hong man lui lian khol lo khat om pen ahi hi. Tua lui dung pen Kawlgam leh Sialkal Tang (India) kigam gitna lui ahi hi. Pawlkhat in a genna ah hih pen khat vei a lawmte tawh khualzin uh a, zingsangin sum (meii) kai meimai a, a lawmte’ kiangah, “Hih sumte Khua dam sak se, deihtakin ka hal ek deh,” a cih leh a lawm ten, “Na hal theih leh hong hal ve?” a cih uh leh hal a, kuang pha mahmah hi hi kici hi. Tu dongin Tuivai lamah Ngal Ngam’ sum halna ci-in a lei san lai kici hi.

Tuiluang dung-a Ngal Ngam’ Ngawi dawhna suang cian’te pen khualzinmite adingin nawngkaihuai mahmah in Ngadong lianpi suak khin hi. Khat vei i gam a lungdamna thu hong tangko masa American Baptist Missionte khawmpi-ah hawh ding mihing 100 kiim in mau pum lianpi zangin Tuiluang dungah hong tai lai un tua Ngadong ah tui hat in lum-let ahih manin mihing 100 lak panin khat bek suakta hi kici hi.

NGAL NGAM SUANG KAP VANG: Vangai Sumtuk kici Patpimunte khua kiangah suangpi lianpi khat om a, tua pen thau a kikap vang (vang pailet) na mun tampi om hi. Hih pen Ngal Ngam Suangkap kici hi. Ngal Ngam pen lian in hat mahmah ta se leh zong a thal tang bang na hat kei mawk leh a tua thal tangin tua bangin suang lian khawng kap vang zo lo ding hi. Tua loin Ngal Ngam’ suang vokkuang kici bang zong na om lai hi. Galngam mi thahat mahmah ahih banah ngasa ben’ a uk mahmah ahih banah vok zong na khawi hih tuak hi. Ngal Ngam pen a hat banah dawi thu zong siam mahmah a, tua banah ngian siam mahmah ahih manin a gualzo den khat suak hi. Ahih hangin Zulei in a ai buk tui ah kiasak kha ahih manin Khimpinu’ pum suangpi hal tam thei lo ahih manin si hi.

-(Reference: Sian Zun blog “Gal Ngam” leh “Zogam Thuchin Mualsuang” by Dongzathang Guite )