0
ZoNgeina leh Khantohna
Agelh Pau D. Lian
Thumasa
Ngeina leh Khantohna pen akizom, akikhentheilo mihingte nuntakkhuasak na-ah athupi mahmah khat ahihi. Banks E. Pendleton, Sociology & Anthropology professor, Laibu, “Pau Cin Hau: A Case of Religious Innovations Among the Northern Chin” in Mualtungmi, Chin State a om te khuasakzia, 1960s kiimin ethnography hongbawl napan in amuhna pawlkhatte ei Zomi te-adingin theihhuai khat ahi hi. Hih alaibu [page] mai 53 na ah Burmese leh Shan mite’ ngeina [culture]tawh ka etkakciang Chin, Mualtungmite amauleh amau namdangte lakah [inferiority] neu/niamzaw kisakna nei hi’ ci hi. Tua agentehna ah Zomi [Chin]te pen amau ngeina hoihta leh hoihtakei leh ahoihzawtawh laihding haksasa uh hi. Tua lungsim khauh nahang mah in Buddhism biakna in tunitan phulet zolo hi ci hi. Clifford Geertz in, emic leh ettic azat term tawh enkak pakleng, in Ihmel hoihleh hoihloh ihtheih nopleh midangkhat in apualam pan in hong etcik uhpen eileh ei ihki-etsangin percentage atamzaw dikzaw hi.

Banks muhkhiatna ah Zomi [Chin] te’ khuasakzia [social structure] pen Samat [headhunting] leh Tonleh aihte [Feast] panin minphatna [status] kidem uh hi’ ci hi. Hih muhkhiatna pen man mahmah inka um hi. Banks in British te hongukma leh Christian missionary te honglutkimteng ethnographical research bawl ahihman in’ Christian missionaryte honglutciang in [cultural distortion] ngeina themkhat kilaih sak hi ci hi. Hihzong dikmahmah dingin ka umhi.

Pu Pau Cin Hau biakna inzong Dawibiakna panin Pasian biakna tawh hong laih ahihman in tua biakna [movement] in Zomite ngeina ahoih lam ah sukha[effect] hi. Atom in tua akilamdangsak te in’ cinat, tuahsiat, suplehbai ciangin Ganhing tawh thoihna [sacrifice] nei ihihman in tua Dawithoih na-in ihneihsa tampi bei-in bangmah kilam danna omkhollo in supna lianpi hi. Gentehna in Pu Pau Cin Hau in alaihtelak ah misi luang ni 7, ni 9 leh akha bangakikhoih pen nithumtawh ciangtan a vuisak a, ngeina hoihmahmah khat hongsuak hi. Tonleh aih [Feast] ciangin sunleh zanin Zu kidawn a, ahizongin Pu Pau Cin Hau in Zu ciangtan[limited] in zangbek hi. Gentehna Cidamnang thungetna [curing ritual] bawlna ah Zu tawmkhat palik [Pau Cin Hau naseppihte] pia cihbangin Khua siansuahna, inn siansuahna cihte ah ciangtan in zang hi.

Ngeina leh Khantohna pen kizom mahmah hi. Tua ahihman in behlap ding ngeina leh paihkhiat ding ngeina zong omcih kimu hi.  Tampi telak ah nihtawh enpak ni.

Behlap ding ngeina te:
January 1, 2014 akipan khakhatsung, “Border Crossing Trip” ci in Boston panin professor Austin Brita leh American sangnau pang 12 tawh Kawlgam ah biakna lam experience ladingin kazin uh a, cikmah a Kawlgam hongpaingeilo ka classmate [American] te’ Yangon katunphet un numeiten niklei pahin te’ng uha, pasal tezong puanten leipah in te’ngpah uh hi. April 2008-August 2011 ciang iNGO ah French [Piantit] tetawh nakasep khopsungin Kawlngeina te sinpah uha, Kawlpau, nikleh puante leh annek tuidawnna sinpah in Military officer tenzong pakta inzahtak pah a, nasepna tangzai sak hi.

John van Willigen, Applied Anthropology bu-ah ngeina khek nadingte pen kiim lehpam tawhkizui hiding a, goalcontext leh interaction tawhkizui in kilaih hi ci hi. Hoih ihsak khempeuh mawklaih dinghi lo-in bang goal omhiam? Ka omna context [munleh mual] leh kiimleh pamtawh kisukkhakna [social interaction] te ah bangphat tuamna omhiam cihte etphot a tuaciangin laih huaite laihding cihna hi.

Zogam ah lokuan hun leh vaiciah hun’ naitawh kiciangtan lo a, nisuah leh nitum hunzui in vaiki hawm hi. Tua ahihman in biak kikhawpna leh pawituamtuam te ahzong naitawh hun ivai hawmciang naiman lianlian a azangzo lo Zomi te ihihi. Zomite zogam panin gamkhangto  [USA]bang ihtunciang in ingeina hoihte kepcing dingleh ahoihlo tenutsiat ding pawlkhat om hi. Akhangto mite ukna nuai a om company te-a nasem vive ihi a, minute bangzah hiamkhat ziakai lecin ‘point’ kiciam teding a point tamsemsem leh nasepna pan hongkikhawlsak ding ahihlam thei na hihman in Zomite pen company nasepna ah ziakai ngeivetlo in hun manthei mahmah hi. Hihpen ngeina hoih ahihman in sumzon nabek azatding hilo in innsung leh biakpiakna te aa zatding ahoih mahmah ngeina ahi hi. INGO Kawlgam ah kasep lai in ka Piantit boss pan in State Coordination meeting paiding ciangin honggenzel khat in, “Min ei hongngak sangin en mingakleng hoihzaw” ci a meeting kipatma minute 5 in katung zel uh hi. Galkap te khatveivei ziakai thei lel e cilo in atawntung in minute 5 atawmpen katung masa den uh hi. Tua hi a, kei mahmah zong hun aziakai tawh nasepkhop haksa kasa ta hi.

Ih omna gamzil leh munzui in ngeina tezahtak in ahoihte zatpah theihna in mavan naleh khantohna hongpia ahihman in America aa ihom leh America te’ ngeina hoih GTN: hunzeek ziate zuihsawm pah a ihhan ciamkei leh cikmah hun in America mite makai hingei loding cihna hipah hi.

Paihkhiat ding Ngeina te
American te biakinn pawlkhat ah half-pant tengsa khawngin sermon pia pastor zong om a, hihpen azahtak huai Pasian thugen ihihteh zuihloh dingin hoihka sa hi. Neih kibag kiteng bektham lo in gay/lesbian pastor zong tampitak omta ahihman in Zomi ngeina leh Pasian thutawh kituaklo ahihman in zuihloh ding ahi hi.

Gamkhangto ah citizen bangngah keeita in Zogam a ihzat ngeinate, GTN: zudawn, ciimvak, nikten puansilh leh hunzatzia tetawh [USA] ah na ihvai hawm sawm leh mipha ngeilo ding hi hang. Banks E. Pendleton muhkhiatna ah Zomite pen pualam thute sindingleh zatpah dinga haksa asami nam hi ci hi. GTN: Zogam leh Kawlgam sung a-om Zomite anhuan zia leh innsung hah[cleanup] ziapen niam mahmah lai hi. Tua dan mah a, America te inn lamna sungah tengin Ngapik, Ngakeu khawng sathautawh ihkan pen a inn ngiat tuading aki design hilo ahihman in inn sung namsia mahmah hi. Inn pualam awngthawl mun ah huan ding ahi hi. Zomi ten’ biakinn building kinei zonai lo ahihman in mikangte biakinn kikawmzaw hi. Pawlpikhatte in Nipi sun 12-3pm kawmin 12pm kipatding himah leh 1pm ciang kipanthei pan uh a, amau nunga kikhawmding American te tawh hunkitukalh zel hi.

AD kum 2000 Christmas in Potkapale village, Andra Pradesh State India ah classmate Telegu tekhat tawh Gospel trip kapai uh a, testimony genna khat leh hunzat nate kaneih khitciang ka lawm, Telegu pa in honggen kik a, lawm aw sorry mahmah hi, konggen dingmang ngilhkha ing. Pasalten biakinn ah hun azatciang puanban tom [short sleeve] kisilh lo hi hongci a, keizong kalung nuamhet lo hi. Ahizong in puanban tom silhding hoihsa keita leh pasalte apuanten uh amai lampan kaaito in anunglam kawng ahzep a apheipi dokta leh poisalo uh ahihman in kalawm kadawngkik a, puanban tom etlawm asaklohna uh ahang banghiam? Ka cihleh numeiten pasalte ban enle uh sensitive salua uh hici hi. Ahizongin pheipidawk pen phamawh salo ahihman un lamdang kasa hi. Ahizongin kei, Telegu telak ah vapai in keithugen azattheih nadinguh lunggulh kahihman in a mau ngeina te kazuih kul hi.

Zomi te tanglai pekpan in ih social status pen samat gal-aih leh tonleh aihtawh kidem te ihihman in tua ii concept Zomi leitung muntuamtuam tungten neilai kasa hi. GTN: USA sung a-om Zomi kipawlna tuamtuam te in ihzat mahmah ngeina khatpen “Khawmpi” hi a, numei naupangci lo-in kizin dongeingai hi hang hihpen ih Zo culture khat ahihman in thupi leh etlawm mahmah hi. Ahizongin haksa mahmah in ka um hi. Gamkhangto ten’ ahihleh, “Mipi Khawmpi” cihbang zang lozaw uh a, pawlpi aitang in agen/ahawmsawn theiding te paisak in hongtun kikciang mipi mai ah presentation khatneisak in hunpha tuam, sumbei phatuam, tawldam tuam in hamphat nakibang ngah veve hi. Pawi hoihlo cihna hilo a, [stereotype] ahihdan laih ding cih hizaw hi. Zogam ah Khawkkhawmpi danin USA ah ihneihciang Hotel ah giahkul a, inn ah Zomite tampipi agiahhang a room tawhkituak lopen policy inphal lozel ahihcianga asimtham a hihpian kul hi. American Khawmpi etteh huai kasak pawlkhat te, key person tebek sam uh a, tua key person [tang’mi] in ama omna mun atun kikciang mitampi tungah nahilh sawn in, ei Zomi te danin pastoral conference leh concert khawngthuah hetlo uh a, concert atuam in, pastoral conference atuam in zang uh hi. Zogam a sivuai ihcih [khawmpi] danin America gam ah ihihciang in nuam mahmah taleh effective pen tawmka samahmah hi. Hihte pawl ahzong a quantity [atam] sangin a quality[ahoihna] standard sangsak in zangzo hileng khantohna omzaw tam kaci hi. Ahangpen ei khangtonai lote muhna ah, khantohna pen atamna [quantity] sakha hihang, tawmsak mahmah in quality sangpipi tawh asemte na muibun zaw gige uh hi.


Thukhupna
Hih laipen a concept ngahtheih nading cih a kagelh pak ahi hi.  Banghang a concept bekgelh kahiam cihleh Australia gamkee, Papua New Guinea te gambang hileh amaukiang ah ihkhuasak ciangbek in angeina te uh kithei/mu panding a, tua ahih man in detailed in kigelhthei kasa kei hi. Zogam aa zu dawndawn taleh homeless liang kitamlo a ahangpen ei Zogam social structure ih etciang mikhat lokhawh, mikhat sawmzon leh naseptawh akivak te ihih man in tuazah in kilangh lo hi. Zogam a zudawn bangin USA ah GTN adawn tepen homeless [innbei lobei] in ompah lian hi ahangpen zudawn sa in mawtaw kihawlsak lo, nakisemsak lo Gam ahihman in a social security ah ciaptehna ompah lailai in nasemtheilo uh a, zudawn/kham2 khatpen azi leh atate tawhzong kumpi in omkhawmsak lo hi. Boston ah kasangkah lai in Kawlte pasalkhat leh Karen numei kiteng uh a, Kawlpa in zudawn den ahihman in azi leh atatawh omkhuan pia lo in muntuam ah omsak uh hi.

Ih gennop bulpi ahihleh ih omna gamleh munzil in zatdingte zatpah theih leh Zongeina hoihlo te zat loh a, goal, context, environment te ihet kei a leh American tebangin khantohna muzopak loding hi hang. GTN in Pasian in American kumpi ciangtuntheih nang opportunity hongpia mah leh ih mindset te context tawhkizui ih laihkul dinga, ihpilna khuakin aban phialzongin ngeina leh khantohna ileek kimsak kei leh khantoh nading lampi toi kasa mahmah hi. 

Pau D.Lian 
[Haksatna Lo-in Nopna Omlo] 

"Do all the good you can, by all the means you can, in all the ways you can, in all the places you can, at all the times you can, to all the people you can, as long as ever you can" John Wesley - 

Post a Comment

Ngaihsutna hoih thei penpen tawh a nuai ah Comment na pia zel in maw Sanggam. Laigelh mite thapia in, mi a tampipi te muh theih dingin na Share kawikawi in. Lungdam.

 
Top